Uroczystości w Miejscu Pamięci KZ Dachau
Sprawozdanie ze spotkania Kuratorium oraz wspomnienie ks. prof. Woldemara Gastpary w Dachau.
83 lata temu niemieccy naziści deportowali do Niemiec 25 Polaków z Górnego Śląska. 16 września 1939 r. mężczyźni ci przybyli do obozu koncentracyjnego w Dachau i zostali tu zarejestrowani jako więźniowie polityczni. Wielu z nich nie przeżyło tej udręki. 23 września 1939 r. kolejny transport z Polski przywiózł do Dachau 74 więźniów. Do czasu wyzwolenia w obozie koncentracyjnym w Dachau ucierpiało łącznie ponad 40 700 osób z Polski, wśród nich prawie 10 000 więźniów żydowskich. Polscy więźniowie byli największą grupą narodowościową w tym obozie koncentracyjnym. O ile początkowo byli tam tylko mężczyźni, to w ostatnich latach wojny do Dachau wywieziono także około 1600 kobiet z Polski. W obozie zostało zamordowanych 8390 polskich więźniów. Wśród więźniów byli również duchowni ewangeliccy z Polski.
W dniach 17-18 września 2022 r. odbyło się spotkanie Kuratorium Ewangelickiego Kościoła Pojednania w Miejscu Pamięci Obozu Koncentracyjnego w Dachau oraz uroczystości upamiętniające 83. rocznicę pierwszej deportacji Polaków do obozu koncentracyjnego w Dachau. Program nabożeństwa przygotowali wspólnie ks. dr Björn Mensing (duchowny i historyk w Kościele Pojednania) i Anna Baumgartner (członkini zarządu Towarzystwa Niemiecko-Polskiego w Monachium), której pradziadek Jakub Sabasz został zamordowany przez esesmana w Dachau.
Witając uczestników nabożeństwa ks. dr Björn Mensing powiedział: Jako obywatel niemiecki i duchowny ewangelicki zwracam się do naszych polskich gości i wszystkich krewnych prześladowanych przez nazistów słowami ze Stuttgarckiego Wyznania Winy (Stuttgarter Schulderklärung): „Z wielkim bólem wyznajemy: z naszego powodu spadło ogromne nieszczęście na wiele narodów i krajów”. Wyznał też zebranym, że jego dziadek Konrad Mensing brał udział w okupacji niemieckiej w Polsce, był komisarzem obwodowym i przywódcą grupy lokalnej NSDAP w Kcyni koło Poznania. Dlatego ks. Mensing zacytował też słowa Prezydenta Niemiec Franka-Waltera Steinmeiera wypowiedziane w 80. rocznicę niemieckiej inwazji na Polskę: „Chylę czoła przed polskimi ofiarami tyranii. I proszę o wybaczenie. Nie możemy cofnąć niesprawiedliwości i cierpienia. Przyjmujemy na siebie odpowiedzialność jakie nakłada na nas nasza historia.”
Następnie zostały odczytane krótkie biografie więźniów obozu koncentracyjnego w Dachau: Jakuba Sabasza (1873-1941, wspominała go polska pisarka Maria Aniśkowicz), ks. Woldemara Gastparego (1908-1984), Adama Kozłowieckiego SJ (1911-2007, wspomnienie odczytała Julia Cortis z Radia Bawarskiego) i Manii Knobloch (ur. 1931). Dla każdej osoby zapalono świece.
Wspomnienie o ks. Waldemarze Gostparym przygotował ks. Edwin Pech (prof. Gastpary był w czasie jego studiów teologicznych rektorem i wykładowcą ChAT): „Wspominamy ks. Woldemara Gastparego. Urodził się 12 lipca 1908 r. w Henrykowie koło Zduńskiej Woli, około 50 km na północny wschód od Łodzi, wówczas w rosyjskim imperium carskim, a po I wojnie światowej w nowo powstałej Rzeczypospolitej. Od 1927 r. studiował w Warszawie teologię ewangelicką. Wraz z ordynacją w 1932 r. został duchownym Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce. Ożenił się z Wandą, z którą miał córkę. Pierwszym miejscem jego posługi jako wikariusza i nauczyciela religii był Tomaszów Mazowiecki niedaleko Łodzi. Prócz służby kościelnej, w 1939 r. pomyślnie ukończył studia doktoranckie z teologii na Uniwersytecie Warszawskim. 18 marca 1940 r. jako polski patriota został aresztowany przez niemieckiego okupanta i osadzony w pobliskim Piotrkowie Trybunalskim. Później Gestapo przetransportowało go przez Sachsenhausen do Dachau, gdzie 14 grudnia 1940 r. został zarejestrowany jako więzień polityczny. Ks. Eduard Kneifel relacjonował później, że wśród strażników byli jego niemieccy parafianie, którzy uratowali życie swojego dawnego proboszcza. Wkrótce po wyzwoleniu obozu koncentracyjnego w Dachau 29 kwietnia 1945 r. wrócił do swojej parafii w Tomaszowie Mazowieckim, później został seniorem diecezji łódzkiej i diecezji warszawskiej. W 1957 roku synod Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polska wybrał go na prezesa. Ponadto ks. Woldemar Gastpary wykładał historię Kościoła w Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawa. W 1965 roku został rektorem tej uczelni. W 1967 roku reprezentował polski Kościół podczas nabożeństwa inaugurującego działalność Kościoła Pojednania w Dachau. Później, już jako profesor ChAT, przez lata pracował w zarządzie Kościoła Pojednania. W Polsce działał w Prezydium Rady Ekumenicznej i był członkiem Chrześcijańskiej Konferencji Pokojowej. Zmarł w Warszawie 22 grudnia 1984 r. w wieku 76 lat”. Podczas zapalania świecy ks. Pech podkreślił, że upamiętnia ona ks. Woldemara Gastparego i wszystkich duchownych luterańskich z Polski, którzy cierpieli w obozie koncentracyjnym w Dachau.
Na koniec zapalono też świecę wspominając wszystkich pozostałych więźniów obozów koncentracyjnych z Polski, wszystkie ofiary II wojny światowej rozpętanej przez hitlerowskie Niemcy oraz wszystkie ofiary narodowosocjalistycznej tyranii i ich bliskich. W czasie uroczystości, polski działacz ruchu oporu i ocalały z obozu koncentracyjnego Dachau prof. dr hab. Leszek Żukowski z Warszawy opowiedział o swoich trudnych przeżyciach w Dachau. (tekst wystąpienia prof. Żukowskiego).
Prócz wymienionych wcześniej osób obecni byli także: konsul generalny RP Jan M. Malkiewicz oraz Karl Freller, pierwszy wiceprzewodniczący bawarskiego parlamentu krajowego i dyrektor Bawarskiej Fundacji Miejsc Pamięci, ocalały z Holokaustu Ernst Grube (przewodniczący Wspólnoty Obozów Dachau), przewodniczący Bundesratu i premier Turyngii Bodo Ramelow, dyrektor studiów Hedwig Bäuml, która bierze udział w wymianie polsko-niemieckiej projektu „Księga pamiątkowa dla więźniów obozu koncentracyjnego w Dachau” z młodzieżą z Ignaz-Taschner-Gymnasium w Dachau, Jan Kwiatkowski (Poznań), były wolontariusz „Aktion Sühnezeichen Friedensdienste” przy Kościele Pojednania i ekspert ds. pamięci, dk. Frank Schleicher, a także krewni prześladowanych przez nazistów z Niemiec i zagranicy.
Bodo Ramelow, którego rodzina mieszkała przed wojną na Mazurach, przemawiając do zebranych powiedział: „Dziękujemy za to wydarzenie, które jasno pokazuje, że musimy wziąć odpowiedzialność za to, co wydarzyło się tu 83 lata temu (…) Polska jest pierwszym krajem, który został napadnięty przez Niemcy. Polska to kraj z sześcioma milionami zamordowanych ludzi, który doświadczył jednej z najbardziej intensywnych form zagłady. Wziąć odpowiedzialność to znaczy stanąć wyprostowanym i powiedzieć: „Tylko wtedy, gdy weźmiemy odpowiedzialność za tę część historii, będziemy mogli mówić także o innych sprawach w Niemczech. (tekst wystąpienia w języku niemieckim)
Podczas uroczystości młoda sopranistka Helena Huber wykonała Psalm 22 autorstwa Rachel Knobler (1924-2017), Żydówki polskiego pochodzenia ocalałej z obozu koncentracyjnego, a Franz Wich zaśpiewał „Dachau Song” utwór napisany przez więźniów obozu koncentracyjnego w Dachau. Na organach utwory polskich kompozytorów wykonał Gerhard Pfeiffer.
Ewangelicki Kościół Pojednania w Miejscu Pamięci Obozu Koncentracyjnego w Dachau
Do zadań Ewangelickiego Kościoła Pojednania w Miejscu Pamięci Obozu Koncentracyjnego w Dachau, oprócz organizowania zwiedzania obozu, nabożeństw, wystaw, koncertów, przeprowadzania rozmów ze zwiedzającymi, należy praca związana z archiwum obozowym, upamiętnianiu ofiar, organizowanie spotkań, duchowa refleksja, wolontariat i praca z młodzieżą. To tylko niektóre aspekty działalności Kościoła Pojednania.
Do zadań Kościoła Pojednania i Kuratorium należy także monitorowanie zachowań władzy i społeczeństw w kontekście przeszłości i przyszłości. Czy pojawiają się znamiona faszyzmu, braku tolerancji dla inaczej wyglądających, ubierających się, mówiących, myślących i wierzących. Stąd bardzo ważne jest to, że są w kuratorium przedstawiciele z innych krajów. Udział w tym gremium to nawiązanie kontaktów z członkami Kuratorium. Są w nim przedstawiciele Kościoła, młodzieży, szkolnictwa, krewni byłych więźniów. Luterański Dziekanat w Monachium wraz z ks. dr. Bernhardem Liess – dziekanem Miasta Monachium przewodniczy pracy Kuratorium. Członkami Kuratorium byli ks. prof. Woldemar Gastpary i ks. Waldemar Preis.
Aktualnie Kościół Ewangelicko-Augsburski w Polsce reprezentuje w Kuratorium ks. Edwin Pech. O swojej działalności w Kuratorium Ewangelickiego Kościoła Pojednania w Miejscu Pamięci Obozu Koncentracyjnego w Dachau oraz uroczystości opowiada: „Jestem od kilku lat członkiem Kuratorium co umożliwia mi zapoznanie się z działalnością Kościoła Ewangelicko-Luterańskiego w tym szczególnym miejscu. Dowiaduję się o tym jak są utrzymane budynki dawnego obozu i w jaki sposób pokazuje się tą historię w muzeum. W jaki sposób pielęgnuje się i pokazuje tą trudną historię śmierci i cierpienia? Jaką rolę pełni w tych zadaniach Ewangelicki Kościół Pojednania w Miejscu Pamięci Obozu Koncentracyjnego w Dachau? Na czym polega służba pojednania? W jaki sposób, to czego się nauczyliśmy w przeszłości, może wpłynąć na teraźniejszość i przyszłość. Abyśmy mogli doświadczyć: „nigdy więcej”. Ważną kwestią jest także to w jaki sposób włączyć młodzież do zachowania pamięci o obozach koncentracyjnych, aby nie były dla nich tylko wydarzeniem z historii.
Trudno się przebić w mediach w Polsce z informacją, że w obozach koncentracyjnych byli więzieni duchowni ewangeliccy. Stąd moja obecność jako przedstawiciela Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce jest bardzo ważna na uroczystości upamiętniającej 83. rocznicę pierwszej deportacji Polaków do obozu koncentracyjnego w Dachau. W niedzielę 18 września 2022 r. o godz. 15.00 w Ewangelickim Kościele Pojednania w Miejscu Pamięci w Dachau w czasie uroczystości wspomniałem ks. prof. rektora Woldemara Gastpary oraz wszystkich duchownych naszego Kościoła, którzy w tym miejscu ucierpieli”.
Na podstawie relacji ks. Edwina Pecha
zdj. Jacob Schröter Photographie
