Agenda nabożeństwa do użytku próbnego
Wprowadzenie.
W czasie jesiennej sesji Synodu Kościoła została zatwierdzona nowa agenda liturgiczna do użytku próbnego w okresie od 1 niedzieli Adwentu 2024 do Niedzieli Wieczności 2026 roku.
Kilka reformacyjnych inspiracji
Reformacyjna definicja nabożeństwa widzi je jako dialog: „by nasz umiłowany Pan mówił do nas przez Swoje Święte Słowo, a my byśmy odpowiadali Mu przez modlitwy i pieśni pochwalne”. Sensem nabożeństwa jest słuchanie Słowa Bożego, pamiętając o reformacyjnym rozumieniu działania Ducha Świętego należy dodać w kazaniu i sakramencie, i odpowiadanie na nie w pieśni i modlitwie.
Same reformy nabożeństwa prowadzone w Wittenberdze wskazują, że Marcin Luter starał się pogodzić dwie tendencje. Z jednej strony nie wahał się dokonywać nawet radykalnych zmian, wśród nich wprowadzenie do liturgii języka narodowego, udzielania komunii pod obiema postaciami świeckim, czy, z mniej oczywistych, wzmocnienia roli pieśni i śpiewającego zboru. Z drugiej był przekonany, że nabożeństwo wymaga określonego porządku. Dbał więc o to, by zachować właściwą oprawę wokół tego co od początków chrześcijaństwa było powodem spotkania chrześcijan – słuchanie Słowa Bożego i uczestnictwo w Wieczerzy Pańskiej. To ostatnie robił zachowując ciągłość stosowanych rozwiązań liturgicznych z szerokim strumieniem tradycji Kościoła zachodniego.
Te reformacyjne inspiracje przypominają nam po pierwsze, co jest w naszej tradycji istotą nabożeństwa. Przypominają także, że nie jest ono wyjęte spod zasady, że Kościół potrzebuje stałej reformy, zmiany, która będzie dawała Słowu Bożemu pole do wybrzmienia w zmieniających się warunkach.
Potrzeba uporządkowania
Pytanie o normę odprawiania nabożeństwa w naszym Kościele, czyli zbiór porządków nabożeństwa zwany agendą, nie jest proste. Formalnie jedyną w pełni obowiązująca agendą jest ta, która została przyjęta w 1955 roku. Oczywiście nabożeństwo od tego czasu podlegało różnym zmianom. Częściowo formalną postać przyjęły one w połowie lat 90. XX wieku, kiedy wydano zestaw porządków do użytku próbnego, nigdy jednak nie zmienił się ich „próbny” status. Jednocześnie część proponowanych w nich zmian i tendencji zyskała uznanie poprzez przyjęcie liturgii nabożeństwa niedzielnego przewidzianej w „Śpiewniku ewangelickim” z 2002 roku.
Jednocześnie bogactwo naszych działań związanych z nabożeństwem wzrosło, kiedy Synod Kościoła w 2018 roku zatwierdził zmianę porządku czytań w poszczególne niedziele. W tej decyzji, tak jak to miało miejsce wcześniej, poszliśmy tropem zmian perykop liturgicznych na poszczególne niedziele jakie przygotowano w Zjednoczonym Kościele Ewangelicko-Luterańskim Niemiec. W nowym układzie perykop przeznaczono więcej miejsca dla tekstów dotychczas niewykorzystywanych jako podstawy do kazań (w tym głównie starotestamentowym). W 2019 możliwości realizacji niedzielnego nabożeństwa poszerzono o możliwość stosowania porządków nabożeństwa rodzinnego dostosowanego do udziału różnych grup wiekowych w nabożeństwie.
Sytuacja użytkowania porządków nabożeństwa, które mają charakter próbny, a jedyny ich w pełni obowiązujący wzorzec ma blisko 70 lat, była daleka od optymalnej. Dlatego od lat trwały prace z udziałem Kościołów używających polskiej liturgii na Zaolziu. To właśnie efekty tych prac do użytku próbnego zatwierdził Synod Kościoła na jesiennej sesji.
„Filozofia” agendy
Zaproponowana agenda kontynuuje tendencję obecną podczas prac liturgicznych z lat 90., tych związanych ze „Śpiewnikiem ewangelickim” czy nabożeństwem rodzinnym. Są one oczywiście różnorodne, ale to też oddaje zasadniczy sens agendy, to jest pokazanie, że luterańskie nabożeństwo może być realizowane w różnych formach. Ważne przy tym by zachowało pewien porządek i było przygotowane ze zrozumieniem funkcji poszczególnych jego elementów. Pomocą w takim podejściu do nabożeństwa jest zawarty w agendzie obszerny wstęp poświęcony nabożeństwu jako całości, jak i jego poszczególnym elementom.
Ten podstawowy schemat nabożeństwa, zakorzeniony w naszych wcześniejszych porządkach liturgicznych, a jednocześnie otwarty na inspiracje szerszą dyskusją o formach nabożeństwa w globalnym luteranizmie, jest w agendzie przetłumaczony na kilka różnych opcji porządku nabożeństwa. Różnią się one zastosowanymi formami, ale zasadniczy kręgosłup mają podobny.
Porządki agendarne
Zaproponowane porządki rozwijają dotychczas stosowaną liturgię, odwołują się do form nabożeństwa rodzinnego, dają możliwość twórczego wykorzystania współczesnej muzyki uwielbieniowej. Obejmują nie tylko nabożeństwa niedzielne, ale również różne nabożeństwa okolicznościowe.
Wśród tych ostatnich nowością jest zaczerpnięte z tradycji anglikańskiej nabożeństwo 9 czytań i kolęd przeznaczone na okres bożonarodzeniowy. Ze względu na jego odmienne niż innych porządków korzenie jako jedyne nie trzyma się ono też podstawowego schematu poszczególnych części nabożeństwa.
Kilka elementów
Nie miejsce tutaj, by całościowo omawiać każdy z porządków. Warto zwrócić uwagę na kilka elementów, które zaproponowano w schemacie nabożeństwa, a które mogą odbiegać od dotychczasowej stosowanej praktyki.
Agenda do użytku próbnego kontynuuje propozycje obecne już w liturgii zawartej w „Śpiewniku ewangelickim” z 2002 roku, by rozpoczynać nabożeństwo od spowiedzi. Element pokutny jest ważny w naszej pobożności, ale nie jest jej jedynym wymiarem. Umiejscowienie spowiedzi na początku daje później pole do tego, by przeżywać resztę nabożeństwa jako radosne doświadczenie społeczności z Bogiem i innymi chrześcijanami. Zaś w Wieczerzy Pańskiej daje szansę skupić się nie tylko na jej wymiarze odpuszczenia grzechów, ale również dać miejsce dla przeżywania jej jako radosnej zapowiedzi uczty w królestwie niebieskim. Wieczerza Pańska bowiem jest nie tylko wspomnieniem i udziałem w zbawczych czynach Chrystusa, ale również przeżywaniem wspólnoty z Chrystusem i innymi wierzącymi oraz przedsmakiem przyszłego świętowania z naszym Panem, o którego rychłe przyjście modlimy się w liturgii sakramentu.
Nadal pozostaje opcja, by spowiedź umieścić po kazaniu a przed liturgią Wieczerzy Pańskiej. Pozostawiono ją na te okazje w roku liturgicznym, gdy takie jej miejsce uzasadnia czy to pokutny wymiar tekstu kazalnego, czy danego dnia. Ważne jednak, by umiejscowienie spowiedzi było przemyślane i dawało szansę w toku roku liturgicznego na przeżywanie nabożeństwa, które nie jest zdominowane tylko doświadczeniem pokutnym.
W samej spowiedzi zaproponowano także, by nie powtarzać wyznania grzechów. Kiedyś pytania spowiednie były wyrazem osobistego dołączenia się zborowników do modlitwy spowiedniej zmawianej przez duchownego. Dziś, gdy zmawiamy ją wszyscy, jest ona elementem naszej pracy katechizacyjnej, nie ma potrzeby by przedłużać część spowiednią nabożeństwa kilkakrotnie powtarzając wyznanie grzechów. Szczególnie, że kulminacją spowiedzi nie jest samo wyznanie, ale jego łączność z Bożą odpowiedzią w obietnicy zbawienia w rozgrzeszeniu (absolucji).
Inny element na który warto zwrócić uwagę to wyznanie wiary. Wiara, jak przekazuje apostoł Paweł (Rz 10,17), rodzi się ze słuchania Słowa Bożego. Słuchamy go w nabożeństwie nie tylko w formie czytań, ale również w kazaniu. Dlatego też idąc tropem wielu luterańskich liturgii na świecie wyznanie wiary kończy część nabożeństwa na którą składają się czytaniem Słowa Bożego, a później jego rozważanie. Oczywiście, jeśli w nabożeństwie jest Chrzest Święty, podczas którego składamy Apostolskie Wyznanie Wiary, po kazaniu można zaśpiewać pieśń o charakterze wyznania wiary.
tekst: prof. Jerzy Sojka
