Uregulowanie stanu prawnego nieruchomości Kościoła

Praca dotyczy historyczno-prawnych uwarunkowań, które legły u podstaw powojennej likwidacji działających w II Rzeczypospolitej Kościołów ewangelickich: Ewangelickiego Kościoła Unijnego w Polsce, Ewangelickiego Kościoła Unijnego na polskim Górnym Śląsku, Kościoła Ewangelickiego Augsburskiego i Helweckiego Wyznania w Małopolsce, Kościoła Ewangelicko-Luterskiego w Polsce Zachodniej (Staroluterskiego) oraz Braci Morawskich.

Kościoły te, będące osobami prawnymi polskiego prawa publicznego w II Rzeczypospolitej, wbrew Konstytucji RP, zostały po wojnie zlikwidowane przez władze komunistyczne jako Kościoły niemieckie.
Parafie tych Kościołów zostały formalnie włączone w 1947 r. do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, który stał się w ten sposób jedynym Kościołem luterańskim w Polsce, jednakże bez majątku włączonych do niego parafii.Majątek ten, określany m.in. na 4500 nieruchomości oraz 100 tys. użytków rolnych został przejęty na własność Skarbu Państwa, a nieruchomości sakralne oraz obiekty związane z nimi funkcjonalnie zostały przekazane w użytkowanie Kościołowi Rzymskokatolickiemu w Polsce. W 1989 r. władze Polski Ludowej zabiegając o poparcie Kościoła Rzymskokatolickiego w wyborach do Sejmu kontraktowego, ustawą z dnia 17 maja 1989 r. uregulowały sytuację prawną i majątkową tego Kościoła i uwłaszczyły go na znajdujących się na terenach dawnej II RP 2500 nieruchomościach ewangelickich, przekazanych mu po wojnie w użytkowanie przez władze komunistyczne. Uwłaszczenie Kościoła Rzymskokatolickiego na ewangelickich nieruchomościach sakralnych oraz obiektach związanych z nimi funkcjonalnie nastąpiło bez wiedzy i zgody Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego – wbrew obowiązującej Konstytucji i objęło szereg historycznych nieruchomości sakralnych, ściśle związanych z dziejami protestantyzmu na ziemiach polskich.

W III RP prace nad ustawą o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego trwały wiele lat. W tym czasie wiele nieruchomości kościelnych zostało zbyte na rzecz osób trzecich, co w przypadku nieruchomości położonych na Ziemiach Zachodnich i Północnych przekreśliło nieodwracalnie możliwość przyznania ich osobom prawnym Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego.

Ustawa o stosunku Państwa do Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego została uchwalona w dniu 13 maja 1994 r. – jednakże przewidziane w niej uprawnienia Kościoła, dotyczące przywrócenia na jego rzecz własności przejętych bez tytułu prawnego (na terenie dawnej II RP)  nieruchomości, stanowiących wcześniej własność włączonych do niego w 1947 r. parafii ewangelickich – zostały zrealizowane jedynie w bardzo ograniczonym zakresie.

Było to wynikiem wykładni przepisów tej ustawy narzuconej Komisji Regulacyjnej przez Departament Wyznań, kwestionującej contra legem następstwo prawne Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego wobec tych nieruchomości. W konsekwencji tego w latach 1996-2003 strona rządowa w Komisji Regulacyjnej – zasadność roszczeń KEA traktowała uznaniowo, w związku z czym wiele kościelnych wniosków rewindykacyjnych nie zostało uwzględnionych.

W latach następnych sytuacja ta uległa stopniowej poprawie, gdyż we wrześniu 2003 r. Sąd Najwyższy orzekł, że osobom prawnym Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego przysługują uprawnienia rewindykacyjne do przejętych bez tytułu prawnego nieruchomości, stanowiących wcześniej własność włączonych do niego w 1947 r. parafii ewangelickich.  Sąd Najwyższy przyznał tym samym, że zgodnie z ustawą, nieruchomości te podlegają przywróceniu na rzecz osób prawnych KEA, a jeśli nie jest to już możliwe to powinna być im przyznana nieruchomość zamienna lub odszkodowanie. Uprawnienia rewindykacyjne KEA są jednak nadal kwestionowane przez niektóre organy administracji państwowej i samorządowej, co znacznie utrudnia postępowanie regulacyjne.

tekst na temat publikacji: dr Dawid Binemann-Zdanowicz