Protestancki duch kapitalizmu
Często wymieniane nazwisko Webera, człowieka kojarzonego głównie z pracą na temat powiązań pomiędzy gospodarką kapitalistyczną i przekonaniami religijnymi protestantyzmu, zatytułowanego Etyka protestancka a duch kapitalizmu, jest pretekstem do bliższego poznania osoby Maxa Webera. Był on niemieckim socjologiem, historykiem, religioznawcą, ekonomistą, prawnikiem, teoretykiem polityki i metodologiem nauk społecznych, jednym z najbardziej wszechstronnych przedstawicieli nauk społecznych, twórcą tzw. socjologii rozumiejącej. Najbardziej znane stały się studia Webera nad powstaniem kapitalizmu. Są one polemiczne w stosunku do marksizmu, gdyż uwydatniały wpływ czynników religijnych i kulturowych, a nie ekonomicznych. Bardzo znane są także jego studia nad osobliwościami cywilizacji europejskiej.
Max Weber żył w latach 1864-1920. Na ten okres przypada rozkwit kultury niemieckiej, który rozpoczął się mniej więcej w połowie XIX wieku, a skończył gwałtownie w momencie dojścia do władzy Hitlera. Weber był wykładowcą prawa w Berlinie, zajmował katedry ekonomii we Fryburgu i Heidelbergu, a w końcu został profesorem socjologii w Wiedniu i w Monachium. Był uczonym o dużej erudycji i rozległości zainteresowań. Najczęściej postrzegane zalety szkoły niemieckiej, której jednym z reprezentantów był Max Weber, to przede wszystkim: całkowite poświęcenie ideałom nauki, wyjątkowa pracowitość, odwaga w podejmowaniu trudnych zagadnień. Do najważniejszych odkryć naukowych Maxa Webera należy rozpoznanie szczególnego charakteru zachodniego racjonalizmu i roli, jaką odgrywał w zachodniej kulturze. Jego pierwotne pytanie o stosunek pomiędzy religią a gospodarką uległo z czasem rozszerzeniu, stając się pytaniem o szczególny charakter całej zachodniej kultury. W pracy Etyka protestancka a duch kapitalizmu, niemiecki teoretyk pragnął uzasadnić wpływ przekonań religijnych na zachowania i postawy ludzkie przejawiające się w gospodarowaniu, które określał on mianem "ducha" kapitalizmu. Etyka protestancka... została opublikowana w latach 1904-1905 i uzyskała wkrótce międzynarodowy rozgłos oraz stała się przedmiot ożywionych dyskusji. Zawierając próbę oceny wyznań protestanckich w genezie kapitalizmu zwróciła ona na siebie uwagę zarówno ekonomistów, jak i historyków oraz socjologów. Centralne miejsce zajmuje u Webera pojęcie "ducha" kapitalizmu jako tzw. typ idealny. Oznacza on w rozumieniu Webera zespół postaw ludzkich ucieleśniających się w gospodarowaniu, które wyróżniają się następującymi cechami: dążeniem do nieustannego powiększania kapitału, które to dążenie posiada pozytywną sankcję moralną. Inne cechy to: redukcja wydatków pieniężnych do niezbędnego minimum, narzucanie sobie specyficznego ascetycznego stylu życia oraz kształtowanie zachowań warunkujących zaufanie w kontaktach gospodarczych, takich jak: pracowitość, rzetelność, dotrzymywanie zobowiązań, uczciwość w transakcjach handlowych. Wnioski Webera wynikały z przeprowadzonych przez niego badań statystycznych w Niemczech ok. roku 1900. Wykazywały one przewagę protestantów w objętej analizą populacji w zakresie bogactwa i aktywności gospodarczej
Owocem etyki protestanckiej, zwłaszcza purytanizmu, jest potępienie lenistwa i bezczynności. Jednocześnie na pochwałę zasługuje ciężka i systematyczna praca. Obowiązek pracy obejmuje wszystkich, nawet najbogatszych. Weber powołuje się na jednego z purytańskich kaznodziei - Richarda Baxtera - pisząc: dzień służy do pracy, noc do wypoczynku. Etyka purytańska obok zalecania ciężkiej pracy i korzystania z wypoczynku tylko o tyle, o ile jest on niezbędny dla zdrowia, skłania równolegle do ograniczania konsumpcji indywidualne, a przede wszystkim do umiaru w jedzeniu i ubiorze. Pojawia się pytanie, czy podobnej funkcji nie mógłby spełniać katolicyzm? Odpowiedź Webera na to pytanie jest negatywna. Jego zdaniem kościół katolicki stawia wyznawcom stosunkowo skromne wymagania. Przeciętny wyznawca nie musi lękać się potępienia, jeśli uczyni zadość tradycyjnym obowiązkom religijnym i spełni od czasu do czasu jakiś dobry uczynek. Katolicka zasada odpuszczania grzechów osłabia wpływ etyki na codzienne postępowanie wyznawców. Weber objaśnia ten słaby stopień motywacji codziennych działań ludzkich przez zasady religijne tym, że przez długi okres, aż do reformacji, katolicki ideał ascetycznego życia skupiał się w celach klasztornych, a więc z dala od głównego nurtu życia społecznego.
Max Weber nie stworzył szkoły, ale wywarł wielki wpływ na nauki społeczne, zwłaszcza na socjologię; zaznaczył się on najmocniej w metodologii, socjologii polityki, socjologii struktur społecznych i gospodarczych oraz socjologii religii.
Prace Webera ukazały się w Polsce w zbiorach: Elementy teorii socjologicznych (1975); Szkice z socjologii religii (1984); Problemy socjologii wiedzy (1985); Polityka jako zawód i powołanie (1989).